J.K.Rowling is al even populair als Stephen King. De rags to riches-schrijfster
is, geheel in de lijn van de verwachtingen, onthutst door het succes -
al die "duizenden mensen daarbuiten die tegen je schreeuwen". Harry
Potter en de gevangene van Azkaban maakte zelfs grote kans op de Whitbread
Prize. Rowling miste de prijs maar net; hij ging uiteindelijk naar Seamus
Heany. Het feit dat Harry Potter zo'n hoge klassering kreeg van
de jury, was aanleiding tot een rel. Een aantal literaire critici pikte
het niet dat een populair kinderboek door een degelijke jury in aanmerking
was genomen. Voorlopig zijn er nog geen Harry Potter-petjes en -pantoffels,
maar wel kondigt Steven Spielberg al een Harry Potter-film aan.
Conservatieve christenen in de Verenigde Staten lazen Harry Potter
ook en vonden de zwarte magie erin verderfelijk. Het verdwijnselen,
opblazen en magisch knock-out slaan zou kinderen aanzetten tot geweld.
"Harry Potter is het werk van de duivel, zijn populariteit bewijst
hoe sterk de satanische krachten wel zijn," beweert Focus on the Family.
Rowling reageert laconiek dat kinderen na het lezen van Harry Potter
zeker geen heks of tovenaar willen worden. "Kinderen nemen het voor wat
het is. Het zijn verzinsels, en dat weten ze best." De schrijfster belooft
de jonge lezers dat er in totaal zeven afleveringen van Harry Potters verhaal
zullen verschijnen, een voor elk jaar aan de tovenaarsschool. In een interview
verklaarde ze dat er ooit een belangrijk personage zal sterven. Kinderen
gaan daarmee aan het speculeren, wat de hype nog versterkt.
Elk Harry Potter-verhaal begint min of meer op dezelfde manier.
Harry woont bij zijn kortzichtige, gemene en domme oom en tante Duffeling.
Een afzichtelijk echtpaar met een zo mogelijk nog belachelijker zoontje,
Dirk. Harry verlangt naar het einde van de zomervakantie om terug naar
de tovenaarsschool Zweinstein te kunnen. Begrijpelijk, want de Duffelings,
opgezadeld met de voogdijschap over Harry, proberen te doen alsof hij er
niet is. Hij slaapt in een bezemkast onder de trap, krijgt nooit wat op
zijn verjaardag en wordt eerder als deurmat beschouwd dan als kind. De
huiselijke omstandigheden zijn door Rowling sterk karikaturaal uitgetekend;
de emotionele verwaarlozing van de jongen is zo schrijnend dat het grappig
wordt. Als Harry zich erg boos maakt, kan er iets gebeuren waar de Duffelings
allergisch voor zijn: tovenarij, zoals haar dat na een mislukte kapbeurt
in één nacht weer aangroeit. Of een onuitstaanbare tante
die plots opgeblazen in de lucht hangt. Hier en daar duikt een postuil
of een tovenaar op. De wereld van de mensen (Dreuzels) en die van de tovenaars
haken even in elkaar om Harry de kans te geven de overstap tussen de twee
werelden te maken. Hij neemt de trein naar Zweinstein, de tovenaarsschool.
Die school lijkt op het eerste gezicht heerlijk absurd, met al die vreemde
vakken (Voorspellend Rekenen, Waarzeggerij, Verweer tegen de Zwarte Kunsten)
en het gezwaai met toverstokken, onzichtbaarheidsmantels, ronddolende Faunaten,
Fabeldieren, klopgeesten en levende portretten. Maar ontdoe de tovenaarsschool
van haar hocus-pocus en wat overblijft is de klassieke setting voor een
avonturenverhaal. Zodra Harry de Ligusterlaan waar zijn Dreuzelfamilie
woont de rug toekeert, wordt hij (afgezien van de tovermantel) een doorsnee
schooljongen. Hoogtepunten zijn vakanties, voetbalmatchen, examens en uitstapjes,
net als bij elke schooljongen in kinderboeken. De voetbalmatchen zijn in
dit geval dan wel Zwerkbalwedstrijden op bezemstelen en uitstapjes gaan
naar Zweinsveld, een kruising tussen luilekkerland en een pretpark.
Echt genietbaar is Harry Potter wel op de momenten waarop tovenaars hun intrede doen in de gewone (lees: saaie) mensenwereld. Dan komt een aangename en originele dubbelheid naar boven die tot nadenken stemt. Mensen, of Dreuzels dus, blijken meelijwekkend en kortzichtig en hebben niet de prettige macht om de dingen àchter de schijn te zien. Tovenaars wel, die hebben daar een extra zintuig voor.
De gevangene van Azkaban is nogal barok geschreven. Rowling schuwt geen beschrijvingen, nevenverhaaltjes, terloopse dialogen of blootgelegde hersenspinsels. Ze voert voortdurend nieuwe begrippen in, altijd weer nieuwe bizarre benamingen voor bezemstelen en toverdranken. De lezer wordt ondergedompeld in de tovenaarswereld, en zwemmen gaat vanzelf. Op den duur hoef je niet meer na te denken over wat de toverspreuken 'dissendium' of 'lumos' ook alweer betekenen, wie of wat Scheurbek of Griffoendor is.
Maar J.K.Rowling slaagt er niet altijd in de aandacht vast te houden. Ze kent de kunst van het schrappen niet, zo blijkt. Banale ruzietjes worden al te zeer uitgesponnen, beschrijvingen duren net iets te lang. Vaak breit de schrijfster nutteloze stukjes aan haar verhaal, die de handeling doen stilstaan. Er spreekt dan wel schrijfplezier uit, maar het resultaat is overdaad: te veel woorden, te veel sfeer.
"Hun op één na laatste examen, op donderdagochtend, was Verweer tegen de Zwarte Kunsten. Professor Lupos had een heel ongebruikelijk examen samengesteld: een soort hindernisbaan in de open lucht. Ze moesten een ondiepe poel oversteken waar een Wierling in huisde, een reeks kuilen vol Roodkopjes passeren, door een stuk moeras ploeteren en de misleidende aanwijzingen van een Zompelaar negeren en tenslotte in een oude hutkoffer klimmen om de strijd aan te binden met een nieuwe Boeman." En zo gaat het nog een tijdje door. J.K.Rowling beschikt over een uitgebreide kennis van tovenarij en hekserij, magische verschijningen en fabelachtige wezens. Ze gebruikt het volledig arsenaal en dat is te veel.
De boeken van Harry Potter hebben alles om succes te hebben bij kinderen:
spanning, gruwel, humor, herkenbaarheid. Kinderen vinden de vreemde benamingen,
de glazen bollen, de onzichtbare kaart en andere pure verzinsels heerlijk.
En tegelijk herkennen ze zich er zo goed in. Want Harry is dan wel een
tovenaar, J.K.Rowling doet alsof dat vanzelfsprekend is. Ze pakt niet uit
met de bijzonderheid van haar verzinsels, maar legt ze je een voor een
gewoon voor, als vaststaande feiten. Dat maakt Harry Potter op z'n
minst fascinerend. Rowling gaat ver in haar fantasie, en alles klopt als
een bus. Ze verliest geen detail uit het oog. Lezers verliezen zich erin,
laten zich er graag door meeslepen. Die bedwelmende werking is op zich
al een fenomeen.
Harry Potter en de gevangene van Azkaban is net als de vorige afleveringen lekker spannend - zij het alleen dankzij de rondsluipende duivel die Harry elk moment in zijn nekvel kan pakken. Het kwaad dat de tovenaarswereld overheerst is pikzwart en loodzwaar, en kinderen worden niet gespaard. Rowling zorgt voor rechtopstaande nekhaartjes als Harry Zwarts ontmoet, zijn aartsvijand, de veronderstelde moordenaar van zijn ouders. Griezelen doet lezen: de gemakkelijkste manier om de aandacht van een kind vast te houden.
Harry Potter slaat niet alleen bij kinderen aan. Op de Engelstalige
markt verscheen een editie voor volwassenen die zich schamen dat ze kinderboeken
lezen, een uitgave die er aan de buitenkant ernstig uitziet. Harry Potter
is niet moeilijk: voor volwassenen is het pure ontspanning, een beetje
zoals een strip of een detectiveverhaal. En waarom ook niet? Waarom zouden
grote mensen zich niet ontspannen met een boek waarin de fantasie hoogtij
viert? Alleen is er iets waar ik het (als een van die groot geworden lezers)
moeilijk mee heb. J.K.Rowling tovert om de haverklap deus ex machina
gewijs van alles te voorschijn.
