Is dit wel voor kinderen?

'Is dit wel voor kinderen?' wordt het onderwerp van een rondetafelgesprek volgende zaterdag tussen Carl Norac, Joke van Leeuwen en Jürg Schubiger. Tijdens een tweede discussie komt de 'schemerzoneliteratuur' aan de orde. Hebben adolescenten niet genoeeg aan de wereldliteratuur? Deelnemers aan dit gesprek zijn Bart Moeyaert, Per Nilsson en Renate Welsh.

Bart Moeyaert nam eerder al duidelijke standpunten in over deze heikele kwestie. Een boek moet goed geschreven zijn, en daarmee uit. Voor wie het bedoeld is, doet dan niet terzake. Zijn literaire en grensoverschrijdende boeken vinden een weg naar een lezerspubliek van alle leeftijden en zijn vaak moeilijk te catagoliseren. En zo wil hij het ook.
   De zweed Per Nilsson richt zich in zijn romans zeer bewust naar jongeren en infiltreert in hun leef- en gedachtewereld. Hij is goed op de hoogte van hun hypes en hun gevoeligheden en portretteert jongelui en hun biotoop op een geloofwaardige manier. In De geur van melisse (inmiddels al in negen talen vertaald), roept een jongen aan de hand van een reeks voorwerpen herinneringen op aan zijn verloren vriendin. Die compositorische ingreep levert een boeiend en erg filmisch geschreven verhaal op, en zorgt meteen voor een afstandelijk relaas waarin melodramatiek geen kans krijgt. In Jij, jij en jij is dat niet anders. Ook deze roman is vernuftig opgebouwd: door de drie protagonisten afwisselend op te voeren, raken hun levens haast onmerkbaar met elkaar verstrengeld. Nilsson schrijft opvallend direct en zuinig. Ook hier geen moeizame en vermoeiende uitleggerigheid over de kwellingen van het volwassen worden, geen nep-pathetiek. Nilsson omzeilt saaie en expliciete beschrijvingen en beschouwingen over gebeurtenissen en personages. Hij laat de dingen zich voordoen, hij laat zijn helden leven en praten op hun eigen, bijzondere manier. Fictie en realiteit doorkruisen elkaar voortdurend in Anders dan jij (het nieuwe in het Nederlands vertaalde boek van Per Nilsson), een bijzondere roman over, alweer, opgroeien en het moeizame zoeken naar een eigen plek. Hier wordt ingenieus gespeeld met de wetmatigheden van de vertelkunst. Dat wordt al meteen duidelijk in de raadselachtige openingszinnen: "Daar komt de een. Daar komt de ander. Ze komen het beeld inlopen, van opzij. Ze zullen elkaar tegenkomen. Een van hen zal sterven. Het regent een beetje." De schrijver als voyeuristische indringer, zo lijkt het, of als almachtige poppenspeler die de touwtjes strak in handen heeft. En dan komt het verhaal. Hannah vertelt. Ze is zeventien, schrijft gedichten die ze op de muren van haar kamer vastpint, bekijkt de wereld en de hele consumptiemaatschappij erg sceptisch, vindt seks niet echt belangrijk en weigert het oppervlakkige leven van haar leeftijdgenoten mee te spelen. Tegelijk is ze erg kwetsbaar en , in al haar stoerheid, ook schrijnend allenig. Weer laat Nilsson drie andere tegenspelers langzaam maar zeker in haar bestaan binnendringen. Dat ze elkaar hoe dan ook zullen ontmoeten in onafwendbaar. De roman zit slim in elkaar en de stijl is ook hier sober en overtuigend. Thema's als racisme, veganisme, mileuverloedering en vrouwenemancipatie zitten zonder al te veel nadrukkelijkheid in het boek verweven.
   De Oostenrijkse Renate Welsh is hier minder bekend. Van haar ruim zeventig boeken voor kinderen, tieners en ook volwassenen verschenen er wel een aantal in het Nederlands, maar de meeste zijn nu nog moeilijk verkrijgbaar. Onterecht overigens. In Oostenrijk en Duitsland wordt haar werk zeer gewaardeerd. Onlangs kreeg ze voor haar boek Dieda (Oetinger Verlag, Nederlandse vertaling in voorbereiding) de Oostenrijkse Kinder- en Jeugdboekenprijs, en voor De lange weg van Johanna (Westfriesland, Hoorn) werd ze bekroond met de Duitse Jeugdliteratuurprijs. Welsh richt zich niet specifiek tot jongvolwassenen. In haar kinderboeken heeft zij uiteraard een jong publiek voor ogen, maar haar adolescentenromans zijn universeel van toon. Voor De lange weg van Johanna liet Renate Welsh zich inspireren door het levensverhaal van een bejaarde vrouw die ze ontmoette in een dorp in Oostenrijk. Ze schreef een prachtig boek over een buitenechtelijk kind dat een armoedige en liefdeloze jeugd moet leiden vol vernedering en uitbuiting. In deze indrukwekkende bildungsroman beschrijft Welsh haast lijfelijk het harde labeur op het veld en de boerderij en de ongenadigheid van Johanna's omgeving. Als lezer voel je de kloven in de handen, de pijnlijke rug en de verstikkende onderdrukking haast aan den lijve mee. Ook de koppigheid waarmee Johanna langzaam maar zeker wat aan haar lot probeert te doen, wordt overtuigend weergegeven. Welsh situeert het verhaal in de jaren 1931-1936, een tijd van economische crisis en van de opkomst van het nationaal-socialisme. Die hele achtergrond wordt met kennis van zaken in het boek verweven. Renate Welsh schrijft zuinig en suggestief. Die stijl valt ook meteen op in Dieda, een prachtig, deels autobiografisch verhaal over Ursel, een meisje dat na de dood van haar moeder, tijdens de Tweede Wereldoorlog samen met haar stiefmoeder en diens familie in een Oostenrijks dorp het einde van de oorlog moet afwachten. Ze mist haar dode moeder en haar vader die in Wenen bleef. Welsh laat de lezer toe in het hoofd en in de gevoelens van haar jonge heldin. Ze beschrijft zeer geloofwaardig doe Dieda's haatgevoelens voor haar nazistische stiefgrootvader, 'der Alte', zich bij elke vernedering en onrechtvaardige afstraffing opstapelen in haar kleine hoofd. Dat hij haar met haar naam weigert aan te spreken, maar denigrerend naar haar verwijst met 'die da' (die daar) zegt genoeg. Dieda gaat stilaan geloven dat ze echt gevaarlijk en slecht is, een regelrechte kleine heks, een - in alle betekenissen - vreemd kind. In haar fantasie wordt ze ook echt boosaardig en gaat ze zich inbeelden dat ze alleen al met haar blik haar vijanden lichamelijk kan kwetsen. Vol onbegrip observeert ze de wereld van de groten en probeert ze flarden van gesprekken over de oorlog en de concentratiekampen of over kinderen krijgen en wat daarvoor nodig is te interpreteren. Dieda is tragisch en geestig tegelijk. Een indrukwekkend tijdsdocument en een schitterend psychologisch portret. Een kinderboek? Een jeugdboek? Wat maakt het uit. Een goed gemaakt en intrigerend boek, in elke geval, dat ook volwassen lezers in de ban kan houden.

Annemie Leysen