Zwarte humor voor kinderen

Monty Python achterna

Zwarte humor voor kinderen is in. Meer en meer jeugdauteurs treden in de voetsporen van Roald Dahl met heerlijk verschrikkelijke verhalen en gruwelijke sprookjes vol bijtende humor en leedvermaak.

Het staat natuurlijk niet slecht om dezer dagen op de cover van je boek vermeld te hebben dat J.K.Rowling van je vindt dat je een 'absoluut geniaal' auteur bent. Maar als het het eerste kinderboek van klasse-auteur Roddy Doyle betreft, hoeft die extra aanmoediging misschien niet meer. De Ier schreef De giechelbehandeling naar eigen zeggen in een maand tijd, snel tussen het andere werk door. Hij werkte er, gedisciplineerd als hij is, één uur per dag aan, 's avonds, bij wijze van afsluiter. Zijn kinderen speelden voor redacteur. Zij trokken een scheve of onbegrijpelijke verhaallijn recht, verbeterden de eerste versies, tot het verhaal hen goed in de oren klonk. Een boek in opdracht geschreven als het ware, met een welbepaald publiek voor ogen. Net als vele andere schrijvers van boeken voor volwassenen bracht voorlezen voor zijn eigen kroost Doyle op het idee zich aan een kinderboek te wagen. De giechelbehandeling is een zeer geslaagd experiment. Het is een dun, hilarisch boekje over een vent die in een hondenpoep dreigt te trappen. Die poep is daar strategisch neergelegd door giechels, wezentjes die kinderen in bescherming nemen wanneer hun ouders of leerkrachten hen lastigvallen. Het boek neemt een heel grappig loopje met de tijd. De voet van de onfortuinlijke man blijft hoofdstukken lang boven die poep hangen, als in een extreem trage slowmotion, terwijl de ene na de andere flashback zich ontspint. Er wordt gedold met de klassieke opvatting van een boek. Hoofdstukken krijgen de meest onwaarschijnlijke titels, duren soms slechts de duur van een titel alleen.
   Roddy Doyle schrijft tegelijk een aanstekelijk kinderboek én een pastiche daarop. In de ene, zogezegd bijzonder spannende verhaallijn waarbij de giechels watertandend toekijken hoe de schoen alsmaar korter bij de poep komt, gebeurt er eigenlijk absoluuut niets. De letterlijke afwezigheid van elke gebeurtenis wordt ingevuld door de andere, onderliggende, verklarende verhaallijn. Daar, in die geschiedenis die tenslotte heel mooi het vertragende moment van het nu zal inhalen, slaagt Doyle erin toch nog een echt typisch kinderavontuurtje in te lassen. De humor van Doyle treft zowel kinderen als volwassenen. Wanneer een heterogeen gezelschap van giechels, kinderen en een hond de poepbehandeling zal proberen te stoppen en zo snel als de wind door de straten van de stad rent, via een binnenwegje verdwaalt, tot aan de Sahara, liggen zowel voorlezer als kinderen in een deuk. Doyle heeft zich duidelijk laten leiden door de inspiratie van het moment, het verhaal leidt nergens toe, en het kon niet gek genoeg. Van geloofwaardigheid geen spoor meer, maar net omdat hij de lijn zo ver doortrekt, is De giechelbehandeling zo'n verfrissend en compromisloos tussendoortje.
   Even grappig, maar een heel stuk zwarter is De jongen die varkens schopte van de Brit Tom Baker, grandioos en overvloedig geïllustreerd door David Roberts. Een grotesk meesterwerk is de ondertitel die de auteur (voormalig hoofdrolspeler in de BBC reeks Doctor Who) aan zijn boek gaf. De eerste pagina vermeld al: "Dit is echt een heel droevig en verschrikkelijk verhaal. Het is een relaas over gruwelen zonder weerga." Zo weet de lezer meteen door welke bril hij dit boek moet lezen. De jongen die varkens schopte gaat over de 13-jarige Robert Caligari, die in de eerste regel van het verhaal doodgaat, op een prachtige dag in juni. Hoe hij aan zijn eind is gekomen, wordt in 125 pagina's beschreven. Het verhaal is absurd en ironisch, haalt alle beleefdheidsregels en eigenlijk alle volwassen gedragingen onderuit. Robert is des duivels en schrikt niet terug voor geweld. Het is een "schaamteloos zwart", een "heerlijk verschrikkelijk" boekje, zoals de achterflap meldt. "Iemand die dit soort dingen schrijft, deugt van geen kanten, die is gestoord", laat de auteur zich ontvallen over zichzelf.
   Zwarte humor voor kinderen mag. Het is zelfs een genre dat in is. Hoewel vooral Engelse kinderboeken daar een traditie in hebben (met Roald Dahl en Oscar Wilde) maakt ook de Amerikaan Lemony Snicket er zijn handelsmerk van met zijn zeer populaire reeks Ellendige avonturen. Zo begint het eerste deel: "Als jij van verhalen met een happy end houdt, kun je beter een ander boek lezen. Niet alleen loop dit boek niet goed af, het begint niet eens goed en er gebeurt ook weinig goeds in het midden." En na die waarschuwing begint een verhaal over drie miserabele kinderen in steeds penibeler situaties. Het begint bij de dood van hun liefhebbende ouders, en met hun adoptie gaat het van kwaad tot erger. Graaf Olaf die griezelig veel weg heeft van een vampier, vindt geen manier te gortig om de kinderen hun erfenis afhandig te maken. Dit alles zo zwart dat het lachwekkend wordt. Snicket doorbreekt iedere conventie, want of je wil of niet, als lezer leef je mee met de drie onforuinlijke kinderen die zoveel onrecht wordt aangedaan, maar je krijgt in ruil geen happy end, integendeel.
   Lemony Snicket (een pseudoniem voor Daniel Handler) zorgt ervoor dat kinderen niet hoeven te schrikken. Hij waarschuwt zijn lezers dat zijn verhalen nooit goed zullen aflopen en gooit er nogal wat grappige scènes tussen. Het succes van zijn boeken heeft daarmee te maken, maar ook met Handlers zin voor commercie. Hij doet bijvoorbeeld nogal geheimzinnig over zijn eigen identiteit: alle foto's van de auteur zijn op de rug genomen en hij houdt bij lezingen vol dat hij, Daniel Handler, niet Lemony Snicket is, maar zijn agent, en dat de auteur zelf er helaas niet bij kan zijn. Handler is een jonge auteur van 32, die op een heel verdienstelijke manier zijn jonge lezers au sérieux neemt. In een interview met het New York Times Magazine maakt hij zich dik over het grijsgedraaide statement dat 'lezen een fantastische ervaring is'. Volwassenen hoeven dat cliché niet per se aan kinderen op te dringen. Hij raadt kinderen in voor- en nawoorden en tijdens lezingen aan geen boeken aan te raken, en mede door die houding mag hij rekenen op nog meer populariteit.
   De humor in deze boeken heeft veel weg van het leedvermaak in komische tv-reeksen of films, in het bijzonder die van Monty Python. Roddy Doyle zegt door Monty Python beïnvloed te zijn. Lemony Snicket en Tom Baker zijn het duidelijk ook.
   Van de Nederlandse tv-bekendheid Paul de Leeuw verscheen onlangs zijn eerste kinderboek. De kleine heks, ook al een onfortuinlijk levensverhaal. Ditmaal van Erna, een 'huis-, tuin- en keukenheks' die nogal wat ellende op haar weg tegenkomt. Ook hier is alweer sprake van een "nietsverhullend verhaal", "ongeautoriseerd". Het leven van de kleine Erna op de boerderij bijvoorbeeld is een aaneenrijging van overdreven gewelddaden: ze wordt verrot geslagen door haar vader en verkracht door een oude boer. Er wordt gelachen met incontinente oude vrouwen, kinderen worden aan hun stoel gebonden als ze weigeren hun bord leeg te eten. Paul de Leeuw is door zijn televisiewerk ervaren in werken voor kinderen, en tot op een bepaald niveau zal het met De kleine heks ook wel lukken. Maar door de bijzonder zwarte humor en de zijsprongetjes die krioelen van de understatements is het wellicht niet in de eerste plaats een boek voor kinderen, hoewel de uitgever het aanbeveelt voor lezers vanaf 8 jaar. De kleine heks heeft me niet over de hele lijn overtuigd, wegens te hysterisch bij momenten, maar prijzenswaardig is alweer dat kinderen niet onderschat worden.
   Een ander modern sprookje is het mooie boek De zeer volhardende Gappers van Frip van de Amerikaan George Saunders, met prachtige prenten van Lane Smith. Saunders zegt in een interview laconiek dat het bedoeld was als een kinderboek, maar nu over genocide blijkt te gaan. Kinderen zullen van dit juweeltje houden, maar waarschijnlijk kunnen alleen volwassenen er de volle rijkdom van vatten, omdat ze er net iets meer van begrijpen. Gappers zijn een soort parasieten die de geiten in het vissersdorpje Frip belagen. Buren geven elkaar de schuld van de plaag en tonen zich van hun minst solidaire kant. Het is een grappig en bijwijlen diepzinnig sprookje over onverdraagzaamheid, egoïsme, domheid en achterdocht. Diepzinnig in die zin dat er wel even stilgestaan kan worden bij een zin als "Wat had het voor zin om van iemand te houden die alleen maar met zijn scherpe gele tanden naar je hapte zodra je je vreugdegil liet horen omdat je zo blij was hem te zien?" Ook al zijn het luidruchtige gappers die hier spreken, onwezenlijke, hersenloze teekachtigen, en ook al is hun object van liefde een simpele geit, toch lijkt deze vraag me een moment overpeinzing waard.

Belle Kuijken